Koje su to osnovne vrednosti pravoslavlja i demokratije i imaju li one zajedničkog imenitelja? Da li je demokratija pojam ispražnjenog sadržaja i kako pravoslavlje shvata demokratiju? Odgovore na ova, kao i mnoga druga pitanja, čulo je više od 40 mladih na PolitiKAS debati pod nazivom Šta povezuje pravoslavlje i demokratiju. Sedma u nizu debata, održana je u utorak, 17. novembra 2020. godine putem ZOOM platforme. Na ovu temu sa prisutnim učesnicima i učesnicama razgovarali su Marko Veković, docent na Fakultetu političkih nauka i Dejan Mačković, pravoslavni teolog. Debatu je moderirao Miloš Vulić, angažovan na master studijama Religija u društvu, kulturi i evropskim integracijama.

Demokratija: sistem vrednosti i sistem uređenja

Dejan Mačković je istakao da kada se radi o odnosu pravoslavlja i demokratije je veoma bitno razumeti postojanje dve sfere, odnosno, pristupa u posmatranju njihovog odnosa. Prvi pristup je unutrašnji, koji daje odgovor na pitanje šta za crkvu predstavlja demokratija kao sistem vrednosti, dok je drugi pristup u vezi sa odnosom crkve prema demokratiji, kao državnom uređenju. Mačković smatra da je crkva po svom biću u stvari demokratsko društvo, jer iz samog hrišćanskog društva proizilazi demokratija. Smisao pravoslavne vere je očuvanje različitosti lica Svete Trojice u čemu crkva pokazuje svoju demokratičnost. Dajući primere iz Novog zaveta i zajedničkog stava apostola, on još jednom podseća na stalno crkveno očitavanje demokratskog duha. Kada se radi o učešću naroda, crkva je predvidela i učešće narodnih masa, da bi potom iz straha u nekim slučajevima, to isto učešće i limitirala.

Emancipacija i uloga crkve

Koja je bila uloga crkve kada je reč o ljudskim pravima? Mačković podseća da je crkva cenila dostojanstvo ljudske ličnosti, a da se to najbolje očitava u ulozi koju je igrala u rimskom društvu, pokušavajući da ga pripremi za nivo popuštanja ustajalih načela. Žena, deca i robovi smatrani su društvenom imovinom, a zadatak crkve je bio da se zalaže za ravnopravan tretman ovih marginalizovanih grupa i njihovu socijalizaciju, kao što je prisustvo na liturgijama. Danas, iako smo daleko od ovih ekstremnih ograničenja, postoji nešto što možemo nazvati ograničenim demokratijama u kojima postoji crkva koja funkcioniše u takvom sistemu, istakao je. 

Sinkretizam države i crkve

U crkvenim krugovima često možemo čuti da je crkva savršeno društvo. To nipošto ne znači da su svi hrišćani savršeni, već da je crkva samodovoljan sistem koji može da postoji bez ikoga. U prilog tome navode se epohe kada se ona uspešno suočavala sa mnogim okupatorima. Sa druge strane, postoji država, koju takođe možemo okarakterisati kao samodovoljno društvo sa svim potrebnim elementima. Stoga, postavlja se pitanje, imaju li one zajedničkog imenitelja? Mačković smatra da obe strukture imaju slabosti, a to je da ne mogu same da proizvode svoje članove. U toj tački nastaje posebno interesovanje za porodicu i specijalni interes crkve da sarađuje sa državom.

Večita dilema: Individualna i/li kolektivna prava

U poslednjih 100 godina crkva se nalazi u dezorijentisanom okruženju, a naviknuta na ovo dugogodišnje partnerstvo nije u stanju da državu percipira na drugačiji način. Crkva se do sada dobro snalazila u autoritativnim režimima, jer je u konzervativnom okruženju lakše održavati sliku idealnog hrišćanstva. U nastojanjima da neprekidno traži partnera crkva odaje sliku desničarskih tendencija. Mačković smatra da se prvo mora unaprediti donošenje odluka u ovim krugovima, s obzirom na to da su one sada u rukama konzervativnih ljudi. Sa druge strane, potrebno je sagledati današnju situaciju sa realistične strane, jer postoje i tendencije ka idealizovanju demokratije.

Ono što ja vidim kao problem je što crkva podržava konzervativne grupe, a to je tako upravo zbog toga što konzervativci nameću kolektivna prava nasuprot individualnih i tu je demokratija u problemu. Crkva mora da se distancira od ovog problema, istakao je Mačković.

(Ne)kompatibilnost države i crkve

Marko Veković otvorio je diskusiju pitanjem kako su se pravoslavne crkve ponašale u procesima demokratizacije i da li su svi, ili samo neki verski sistemi politički kompatibilni sa demokratijom. U literaturi često možemo pročitati navođenja koja kažu da su protestantizam i rimokatolicizam u pozitivnoj korelaciji sa demokratijom, a da to nije slučaj sa islamom, pravoslavljem i konfučijanizmom. Za ove verske sisteme se veruje da predstavljaju vrstu prepreke za uvođenje demokratije.

Međutim, ove analize se ne mogu empirijski potvrditi. Kada govorimo o recimo odnosu pravoslavlja i demokratije, to podrazumeva uzmanje u obzir i empirijskih istraživanja, jer se jedan odnos ne može istražiti na čisto teološkim osnovama, smatra Veković.

Takođe, Veković se slaže sa tezom Mačkovića da su se dominantne pravoslavne zemlje kroz istoriju uvek branile od nekoga, te da su u takvim uslovima, crkva i država bile izuzetno bliske. Mnogi smatraju da nije za očekivati da će dominantno pravoslavne zemlje razviti stabilne demokratske režime, kako zbog istorijskih razloga, tako i zbog specifičnog doktrinarnog učenja. Sa druge strane, on iznosi i mišljenje Elizabeth Prodromou koja kaže da pravoslavlje ima potencijal da prihvati ideju demokratije, jer ono insistira na jedinstvu i jednakosti Svetog Trojstva što je demokratska ideja.

Verske tradicije poseduju potencijal da jednako prihvate i autoritativne i demokratske režime. Literatura nas uči da je uslov svakog demokratskog režima institucionalna odvojenost crkve i države, ali to je još jedna empirijska zabluda. Ono što je ključno jeste stepen mešanja države u pitanja crkve i obratno. Nijedan verski sistem nije inherentno demokratski ili autoritarni, oni imaju potencijal za podržavanje oba ova sistema, ističe Marko.

Veković podseća i na nešto što se zove politička ambivalentnost verskih aktera. Sa ovog stanovišta, bitno je koju ulogu institucije imaju u društvu. Za pitanje odnosa verskih aktera prema demokratiji ključan je odnos političke ideje, ali za ulogu verskih aktera u procesima demokratizacije, bitne su institucije. Institucionlni odnos crkve i države može varirati u intenzitetu i vrsti, napominje Veković.

Belonging without Believing

Na kraju, Veković je sa prisutnima podelio zanimljive rezultate istraživanja na pitanja kao što su: Da li je demokratija Vaš izbor kao forma vladanja, ili se ipak slažete da su u nekim uslovima bolje autoritavne vlade? Da li crkve treba da budu finansirane od strane države? Treba li država da promoviše verske stavove?

Glavni nalazi istraživanja pokazuju da postoji porast religioznosti nakon pada komunizma, kao i da postoji jaka korelacija između religije i nacionalnog identiteta. Takođe, u poslednje vreme primetna je niska crkvenost, odnosno, ljudi osećaju pripadnost verskoj zajednici, ali je verovanje na izuzetno niskom nivou - Belonging without Believing. 

Sledeća, ujedno i poslednja PolitiKAS debata na temu Izveštaj Evropske komisije: Kakav je plan za Zapadni Balkan, biće održana u utorak, 24. novembra sa početkom u 17 časova i 30 minuta. Sve informacije o dosadašnjim PolitiKAS debatama, možete pronaći ovde.